Qua nhiều thế kỷ, phương tiện để tiến hành chiến tranh đã thay đổi nhiều, từ ngọn giáo, cây cung thành lưỡi lê, đại bác, bom đạn rồi vũ khí nguyên tử. Nhưng dù là gì đi nữa, một khía cạnh đau xót không bao giờ thay đổi của chiến tranh, đó là cái chết thương tâm của những người vô tội.

Chỉ tính riêng trong thế kỷ 20 vừa qua, hàng chục triệu dân thường đã bị giết hại và sẽ còn tiếp tục bị giết hại hoặc bị thương tật suốt đời bởi trên thế giới này, những cuộc xung đột khu vực, những cuộc nội chiến vẫn chưa bao giờ ngừng diễn ra.

Những nạn nhân vô tội - đàn ông, đàn bà, người già, trẻ nhỏ… Họ có thể bị bắt, bị giết trong chiến tranh, gia đình kẻ còn người mất, li tán bởi bom đạn, cả thành phố bị bỏ hoang bởi những cuộc rải bom kinh hoàng.

Cho tới tận hôm nay, hai từ Mỹ Lai vẫn nằm trong ký ức của những người Mỹ từng tham chiến tại Việt Nam. Riêng hai từ Mỹ Lai có thể khiến họ nhận ra cuộc chiến mà họ từng tham gia vào là chính nghĩa hay phi nghĩa.

Sự kiện vụ thảm sát xảy ra vào tháng 3/1968 tại một ngôi làng nhỏ có tên Mỹ Lai ở tỉnh Quảng Ngãi chỉ là một trong vô số những trường hợp đau thương khác mà người dân vô tội phải gánh chịu bởi những binh lĩnh Mỹ tham chiến.

Phải nhấn mạnh rằng vụ thảm sát Mỹ Lai không phải là hành động tàn ác duy nhất do lính Mỹ gây ra tại Việt Nam, tuy vậy, nó nhận được nhiều sự quan tâm nhất và sau này trở thành một trong những sự kiện được biết tới nhiều nhất, chỉ bởi nó có hình ảnh lưu lại làm chứng cớ.

Còn biết bao nhiêu hành động ghê rợn như thế hoặc hơn thế vì thời gian mà dần dần bị chìm vào quên lãng. Nếu những sự kiện đó được liệt kê đầy đủ, hẳn “người Mỹ sẽ còn kinh sợ và xấu hổ hơn nhiều” – tờ Life nhận định.

Ngày 16/3/1968, hàng trăm người (ở nhiều tài liệu khác nhau, những con số được đưa ra cũng khác nhau, trong đó số lượng thương vong giao động từ 347-504 người), người già, người trẻ, phụ nữ, trẻ em, và cả trẻ sơ sinh bị giết hại bởi hơn 20 binh lính của Đại đội Charlie thuộc Tiểu đoàn số 1, Trung đoàn bộ binh số 20, Lục quân Hoa Kỳ.

Sau cuộc thảm sát này, chỉ có thiếu úy William Calley bị tuyên bố phạm vào tội ác chiến tranh. Ông ta bị kết án vào tháng 3/1971 – 8 năm sau khi xảy ra vụ việc với con số người thiệt mạng dưới họng súng của Calley được ước tính khoảng 22 người. Calley chỉ phải ngồi tù 3 năm rưỡi với hình thức quản thúc tại gia.

Có lẽ thế giới đã không biết tới những cái chết thương tâm, những cuộc tra tấn, hành hạ ghê rợn này của lính Mỹ tại làng Mỹ Lai nếu không có một nhiếp ảnh gia quân đội mang tên Ron Haeberle đi theo cuộc càn quét của lính Mỹ ngày hôm đó.

Đi theo Đại đội Charlie, Haeberle chờ đợi sẽ ghi lại hình ảnh về một cuộc đụng độ giao tranh giữa lính Mỹ và Việt Minh nhưng thay vào đó ông đã dùng chiếc máy ảnh để ghi lại những cảnh tàn sát không thể diễn đạt bằng lời.

Hơn một năm sau, khi nhiếp ảnh gia này quay trở về quê hương ở thành phố Cleveland, bang Ohio, ông đã gửi một vài bức hình tới tờ báo của thành phố, tờ Plain-Dealer để đăng tải vào cuối tháng 11/1969.

Vài tuần sau đó, vào ngày 5/12/1969, tạp chí Life đã cho đăng tải toàn bộ seri ảnh của nhiếp ảnh gia Haeberle cùng câu chuyện đằng sau những tấm ảnh. Người dân Mỹ bàng hoàng về những gì xảy ra cách họ nửa vòng trái đất, và những tội ác đó lại do chính con em họ - những người đàn ông Mỹ gây ra.

45 năm sau sự kiện kinh hoàng đó, tạp chí Life đánh dấu sự kiện này bằng việc cho đăng tải lại bộ ảnh năm xưa. Họ đặt câu hỏi, điều gì đã làm nên lòng dũng cảm quật cường không lý giải nổi của người Việt Nam? Đương nhiên, lòng dũng cảm đó cần một đối trọng tương xứng. Đó chính là những vụ thảm sát như ở làng Mỹ Lai.

Dù sự thật có được lật đi lật lại để phân định đúng sai, trắng đen thì cũng chẳng thể nào khiến những con người đã chết trong tức tưởi của 45 năm trước có thể quay trở lại. Sau nhiều thập kỷ hòa bình, khi ký ức kinh hoàng của người Việt Nam về chiến tranh dần nhòa mờ, chúng ta vẫn còn lại những hình ảnh đau thương này làm vật chứng.