Lí do thật đơn giản, họ là những người đồng tính nữ, họ chỉ thật sự cảm thấy hạnh phúc và được là chính mình khi ở bên một người đàn bà chứ không phải với người đàn ông như quy luật vốn có của tạo hóa.

Qua sự giới thiệu của bạn bè, tôi đã có cơ hội "mục sở thị" cuộc sống của những người đàn bà thuộc "giới thứ 3" ngay tại nhà của họ. Bề ngoài, họ cũng có cuộc sống rất bình thường như bao người phụ nữ khác. Nhưng, tất cả chỉ là vỏ bọc mà họ cố tình tạo ra để phần nào che lấp sự phê phán, bình phẩm của người đời.

Người đầu tiên tôi gặp trong chuyến đi "thực tế" này có cái tên khá ấn tượng Q.P - một trong những đàn chị ăn nhậu có tiếng ở Ngã ba Vũng Tàu. Qua lời kể của người bạn, tôi cũng biết đôi chút về quá khứ "oanh liệt" của chị.

Ngay từ nhỏ, P đã tỏ ra khá đặc biệt so với những người bạn cùng trang lứa. Cô không chơi với các bạn gái trong lớp mà thân thiết với các cậu con trai và luôn chơi những trò chơi thể hiện ta đây bản lĩnh không thua kém phái mày râu.

Một bữa nhậu của những người đàn bà thuộc "giới thứ 3". Ảnh: TM

Đến khi trưởng thành, nhìn bề ngoài, Q P trông không khác gì nam giới. Nếu xét về mức độ chơi bời, đua đòi hay nhậu nhẹt thì khối "nam tử hão hán" cũng phải lắc đầu chào thua. Thế rồi, cô phải lấy chồng dù trong lòng không hề mong muốn! Chồng của P là một trong những chiến hữu luôn sát cánh bên chị trong những cuộc nhậu thâu đêm suốt sáng. Lấy nhau về, mặc dù cuộc sống không mấy dư dả nhưng họ vẫn sống như lúc còn độc thân. Vợ chồng vẫn mạnh ai nấy chơi, con cái đã có mẹ già chăm sóc. Nhiều khi, con ốm đến mấy ngày mà vẫn không thấy bóng dáng của bố mẹ.

Họ cứ sống với nhau như vậy cho đến một hôm người chồng tá hỏa khi đến ngày nhận tiền truy lĩnh thì kế toán nói rằng vợ mình đã tới nhận... giùm trước đó 2 ngày. Đến lúc này, như giọt nước tràn li, quá mệt mỏi với người vợ tính tình "không khác gì đàn ông", thế là... đường ai nấy đi.

Sự ra đi của người chồng dường như không mấy ảnh hưởng đến cuộc sống của người đàn bà này. Cô vẫn chơi, vẫn vui với những thói quen nhậu nhẹt và cờ bạc của mình. Một lần trong cơn say, Phượng đã gặp và quan hệ với một người đàn bà. Điều lạ là sau khi quan hệ, cô không hề thấy ghê tởm mà trái lại còn cảm thấy hạnh phúc tột đỉnh bởi một cảm giác rất lạ mà từ trước tới giờ cô chưa từng có với người chồng cũ.

Bất chấp sự van xin, cầu khẩn của người mẹ già và những lời dị nghị của hàng xóm. Sau lần đó, Q P và người đàn bà đó chính thức qua lại với nhau và quan hệ chăn gối ngay trên chính chiếc giường hạnh phúc của vợ chồng chị ngày xưa.

Mái nhà tranh và hai trái tim… không bình thường

"Anh ơi, cơm nấu xong chưa, em đói quá. Em tắm cái rồi mình dọn cơm cho em ăn nhé".

Người nào không biết khi đứng trước cổng nhà chị H nếu vô tình nghe được những lời nói trên sẽ nghĩ rằng đó chắc là cặp vợ chồng mới cưới, đang còn trăng mật và người phụ nữ này thật có phước khi lấy được một người chồng biết yêu chiều vợ. Nhưng hỡi ôi! Những lời nói ngọt ngào đó lại dành cho một người… đàn bà.

Qua tìm hiểu, tôi được biết, chị H đã có chồng nhưng chồng chị thường xuyên phải đi làm ăn xa, do buồn chán nên chị đã kết bạn với những người đồng tính. Đơn giản chỉ là để tạo niềm vui cho bản thân và tạm quên đi nỗi nhớ nhung khi chồng vắng nhà. Biết chuyện, chồng chị hết sức khuyên can, thậm chí dùng đủ mọi biện pháp kể cả đe dọa sẽ li hôn nếu chị vẫn tiếp tục có mối quan hệ cho dù chỉ đơn thuần là bạn bè với những người như vậy.

Khi thấy sự phản ứng quá gay gắt của chồng, ngoài mặt, chị H đồng ý làm theo nhưng mỗi khi vắng bóng ông xã, chị lại tìm đến họ để "giải khuây".

Tâm sự với tôi trong nước mắt, chị nói: "Ban đầu, tôi thích chơi vì thấy họ vui, hơn nữa, tôi nghĩ mình đã có chồng, có con lại không có cái máu đó thì làm sao có thể nhiễm bệnh mà người ta gọi là đồng tính luyến ái được. Tôi cứ tiếp tục chơi với họ cho đến một ngày, một người bạn gái vô tình phát hiện chồng tôi có bồ và báo cho tôi biết. Lạ thay, lúc đó, tôi chỉ cảm thấy hơi buồn, thất vọng chứ không hề tức giận hay có cảm giác hờn ghen như khi trông thấy người bạn gái trong nhóm chơi đang thân mật với người phụ nữ khác. Từ đó, tôi lờ mờ nhận ra rằng, tôi bắt đầu thích người bạn gái ấy. Tôi cũng đã cố gắng thoát ra khỏi tình trạng trên nhưng tất cả đều vô nghĩa. Tôi "mắc bệnh" từ lúc nào mà không hề hay biết".

Khác với H, N. H (Biên Hòa, Đồng Nai) đã gần 30 tuổi nhưng chưa từng có cảm tình với người con trai nào. Mối tình đầu của cô là một cô gái quê ở Tiền Giang, họ gặp nhau khi tình cờ cùng làm chung việc tại một xí nghiệp. Họ nhanh chóng lao vào nhau bất chấp sự ngăn cản từ phía hai gia đình. Để tiện cho việc gần gũi và tâm sự, họ thuê hẳn một căn phòng để có thể tự do chăm sóc cho nhau.

Họ sống với nhau, chăm lo cho nhau từng miếng ăn giấc ngủ, cũng giận hờn trách móc như bất cứ đôi tình nhân nào khác. Thế rồi một ngày, "vợ" H bị người nhà lên tận nơi bắt về quê, mẹ H ngã bệnh và qua đời sau khi không khuyên răn nổi đứa con gái của mình. Họ đành phải xa nhau. Nhưng khoảng cách địa lí và sự dị nghị của xóm làng không thể ngăn cản "tình yêu" đôi lứa. Sau khi mẹ qua đời, H đón "người yêu" về ở hẳn ngôi nhà của mình.

Và cuộc sống của họ

Mặc dù không ngớt điều tiếng xung quanh cuộc sống, nhưng bất chấp dư luận, bất chấp luân thường đạo lí, họ vẫn ngang nhiên sống với hạnh phúc của mình. Điều lạ là họ cũng có sự phân biệt rõ ràng chồng ra chồng, vợ ra vợ. Để phân biệt ai là chồng không khó trong những cặp đôi đồng tính như thế, bởi những "bà chồng" này luôn ăn mặc giống như đàn ông, cũng phì phèo điếu thuốc lá trên môi và cũng gia trưởng ra trò. "Lơ ngơ không làm theo lời mà còn gân cổ cãi lại là ăn bạt tai như chơi", vợ một "les" vừa cười vừa nói.

Hầu hết các cặp đôi mà tôi có dịp gặp gỡ đều không có công ăn việc làm ổn định. Người thì làm công nhân, người thì nhận đồ về nhà giặt thuê để kiếm sống. Ngoài những lúc phải lao động để kiếm sống thì phần lớn thời gian họ dành cho việc ăn nhậu. Năn nỉ mãi, cuối cùng tôi cũng được phép "tham dự" một buổi nhậu của họ. 8h sáng, tôi có mặt tại quán cháo lòng, bữa nhậu của họ thật đơn giản, chỉ có một đĩa lòng lợn tiết canh, mấy xị rượu, ấy vậy mà cũng nhậu ra trò. Nhìn họ uống, có khi các đấng mày râu chưa chắc đã là đối thủ, cũng "zô", cũng cụng li trăm phần trăm và phì phèo điếu thuốc trên môi cho sành điệu.

Đến trưa, quán bán cháo lòng ăn sáng đóng cửa, nhưng nhậu chưa đã, họ lại lên đường tìm địa điểm mới để cuộc vui không bị gián đoạn. Địa điểm tiếp theo là một quán lá rất thơ mộng nằm sát bên một con sông mát mẻ, thoáng đãng. Tất cả lại tiếp tục nhậu cho tới khi một trong số bọn họ cao hứng, nhậu đã thì phải đi ca (karaoke) mới phê.

Tôi được phân công nhiệm vụ chở một les mới "vào nghề" tới một quán karaoke ngay gần đó. Bề ngoài, trông chị khá phúc hậu với khuôn mặt tròn trịa nhưng ánh mắt lại chứa đựng một nỗi buồn xa xăm, nhìn chị không ai nghĩ chị lại tên là Vui.

Thấy chị khá thân thiện, tôi đánh bạo hỏi chị về cảm giác khi gần gũi một người đàn bà. Câu trả lời của chị khiến tôi choáng váng: "Nó là một thứ ma lực không thể cưỡng lại được. Tôi từng có chồng, có con và hiện nay đã có cả cháu ngoại nhưng khi vướng vào rồi thì tình nghĩa vợ chồng cũng không có nghĩa lí gì. Nói thật, nhiều khi tôi cũng muốn thoát ra khỏi tình trạng này để trở lại làm một người bình thường nhưng không được. Vẫn biết rằng sẽ bị xã hội lên án, bị người đời chê trách và tôi cũng đã phải trả giá bằng chính hạnh phúc của mình, nhưng mọi thứ vẫn đâu vào đấy. Tôi vẫn bị trượt dài và không thể dừng lại" - chị tâm sự.

... Trong tiếng nhạc chát chúa tại quán karaoke, tiếng khui bia lốp bốp và những điệu nhảy không giống ai của họ, tôi thấy mình ngạt thở. Khẽ đẩy cửa ra ngoài để hít thở chút không khí, hình ảnh hai cô gái mà nãy giờ tôi ngồi chung đang hôn nhau rất say đắm ngay cạnh chỗ để xe đập vào mắt tôi. Không thể tin nổi vào mắt mình, cực chẳng đã, tôi lại phải nhường lại không gian riêng tư ấy cho họ với nỗi khiếp sợ đang lan tỏa toàn thân.

Thay cho lời kết

Trước một vấn đề xã hội khá mới, đúng như nhiều bạn đọc băn khoăn: Xã hội sẽ hiểu như thế nào về hiện tượng này?  không hiểu những người thân trong chính gia đình họ nghĩ gì khi tận mắt chứng kiến cảnh sống chung như vợ chồng của những con người đã nói ở trên?

"Có gì đâu, mỗi khi làm chuyện đó thì cứ thế mà khóa trái cửa phòng lại. Nhà còn mỗi ông bô già, anh em thì ai cũng đều có gia đình riêng rồi, có gì mà ngại. Với lại, nhà này là nhà của tôi, đố ai dám nói", "les" N.H hồn nhiên nói.

"Xấu hổ lắm cô ạ. Nhiều khi tôi chỉ muốn chết quách đi cho xong chuyện nhưng nghĩ đến hai đứa nhỏ, tôi lại phải cố. Mẹ chúng thì đã như vậy, lại suốt ngày chỉ biết ăn nhậu, không lo làm ăn. Tôi mà có mệnh hề gì biết lấy ai chăm lo cho chúng. Đành phải cố sống mặc dù muối mặt với bà con hàng xóm", mẹ của một "les" nghẹn ngào nói trong nước mắt.

Trao đổi với chúng tôi về vấn đề này, Tiến sĩ Tâm lí học, bà Ly Thị Mai - PGĐ Công ty Ứng dụng Khoa học Hồn Việt cho biết: "Đối với hiện tượng đồng tính nữ nếu là bẩm sinh thì đây là bệnh không thể chữa. Còn nếu là đồng tính nữ nhưng theo xu hướng tình dục thì có thể điều chỉnh được. Hiện nay, không riêng gì Việt Nam mà rất nhiều nước tiến bộ khác trên thế giới cũng chưa nhìn nhận những hiện tượng như vậy. Mặc dù biết rằng, những người đồng tính đều có nỗi khổ tâm, xã hội cần có cái nhìn thoáng hơn dành cho họ. Nếu đồng tính (bẩm sinh) nhưng những con người này vẫn có những phấn đấu, cống hiến tích cực cho xã hội thì chúng ta nên có cái nhìn động viên, trân trọng họ. Còn nếu vì sống buông thả, a dua theo xu hướng tình dục đồng tính thì đây là một vấn đề không thể chấp nhận được".

Nếu như, vẫn chỉ là nếu như, những con người như họ có đủ bản lĩnh, tự tin trước những cám dỗ đi ngược lại với tự nhiên ấy thì có lẽ cuộc sống của họ sẽ tốt đẹp hơn. Nhưng tất cả vẫn chỉ xoay quanh chữ "nếu"…

Thanh Mai

TS. Huỳnh Văn Sơn: Theo cá nhân tôi thì để nhận diện chính xác những người bị coi là đồng tính nữ không hề đơn giản. Bởi những biểu hiện bên ngoài của họ hầu hết thường là những biểu hiện giả. Ví dụ như cắt tóc như con trai, đi dép con trai, thích mặc quần nhiều túi với áo phông... đều có thể là những biểu hiện giả và không chứng tỏ được họ là những người đồng tính nữ. Chỉ có những người yêu, người tình của họ mới thực sự biết họ là đồng tính mà thôi.

PV: Nguyên nhân nào dẫn đến tình trạng mắc phải hiện tượng đồng tính? Đây có phải là hiện tượng bệnh lý mà y học bó tay, thưa Tiến sỹ?

TS. Huỳnh Văn Sơn: Thực chất cho đến thời điểm này, không thể quy trọn vẹn hiện tượng đồng tính luyến ái cho nguyên nhân sinh học hay nguyên nhân tâm lý. Theo những nghiên cứu mới nhất, nhiều nhà nghiên cứu đã chứng minh rằng, vùng đồi thị trên não của những người thuộc giới thứ 3 có sự khác biệt nhất định so với những người thuộc giới tính thứ nhất hay giới tính thứ 2. Rõ ràng, nguyên nhân sinh học có ảnh hưởng không nhỏ. Tuy vậy, chính môi trường gia đình, sự chăm sóc và cách giáo dục của bố mẹ và sự tương tác của cuộc sống xung quanh cũng là một yếu tố ảnh hưởng khá rõ đến biểu hiện của hiện tượng này.

Cần phải thẳng thắn nói rằng, cho đến thời điểm này, vẫn chưa có một loại thuốc hay một liệu pháp tâm lý đặc hiệu nào có thể giúp những con người này trở về cái thực của con người họ mà xã hội và gia đình mong muốn.

PV: Có thể phân đối tượng đồng tính nữ ra làm mấy loại? Cách khắc phục cho từng loại đối tượng này ra sao?

TS. Huỳnh Văn Sơn: Chưa thể phân loại một cách chính xác nhưng có thể phân nhóm đối tượng này một cách đơn giản như sau: Nhóm đối tượng có biểu hiện bẩm sinh từ nhỏ; nhóm đối tượng chuyển hướng vì thực sự tìm được chính mình và nhóm đối tượng tự chấp nhận vào cuộc tự nguyện. Đây là nhóm đối tượng lộ rõ sự chấp nhận đồng thuận về mặt tâm lý và tinh thần. Ngoài ra, còn một nhóm đối tượng chấp nhận đồng thuận bằng sự giả vờ vì một mục tiêu cá nhân vụ lợi nào đó. Đối tượng này thực sự rất đáng phải quan tâm vì những nguy hiểm nhất sẽ xảy ra xoay quanh mối quan hệ phức tạp này.

PV: Liệu hiện tượng này có được coi là một loại "bệnh" hay không thưa Tiến sỹ?

TS. Huỳnh Văn Sơn: Nhiều quốc gia trên thế giới đã chính thức loại bỏ đồng tính luyến ái ra khỏi danh sách bệnh tâm thần từ những năm đầu thập niên 80 thế kỷ XX. Nhiều nhà nghiên cứu đã khẳng định, chỉ nên kết luận đây là một biểu hiện của xu hướng tình dục chứ không nên kết luận là sự biến thái hay suy đồi đạo đức.

Nếu xét theo tiêu chí duy trì nòi giống, xét theo khái niệm hạnh phúc và sự kỳ vọng của mọi người về tình dục đúng hướng để phán xét thì có vẻ như những người đồng tính nữ là những người có lỗi hay chính xác hơn là có tội. Nhưng thực tế, có lẽ họ đều không muốn như vậy, nhiều người trong số đó cũng rất muốn "thay đổi số phận". Xã hội nên có cái nhìn khoan dung hơn đối với những con người này.

PV: Liệu có biện pháp nào để những con người như họ có thể hòa nhập với cuộc sống hiện tại?

TS. Huỳnh Văn Sơn: Không phải là biện hộ, càng không phải là sự bao che nhưng hãy đứng dưới góc độ một con người để nhìn nhận về con người thì chắc chắn cái nhìn của mỗi người sẽ nhẹ nhàng hơn, khách quan hơn. Rất nhiều cặp đồng tính nữ thực sự nhận ra mình, dám sống vì mình và cũng đã có những phương thức sống tốt như sống chung thủy, sống biết giữ gìn mối quan hệ gia đình, xã hội... Một số "cặp" còn quyết định xin con nuôi để lo cho cuộc sống tương lai sau này.

Như tôi đã nói ở trên, hiện vẫn chưa có một loại thuốc hay liệu pháp tâm lý đặc hiệu nào có thể giúp những con người như họ hòa nhập với cuộc sống. Hãy giúp họ, họ rất cần sự cảm thông và trân trọng của xã hội.

PV: Xin cảm ơn và chúc ông sức khỏe.

Mai Loan thực hiện

Vén bức màn về đồng tính nữ tại Việt Nam

Phạm Khiêm

BBC Việt Ngữ - Bangkok

Một buổi tập huấn tại CSAGA, Trung tâm Nghiên cứu Khoa học về Giới, và Phụ nữ.

Người đồng tính nữ tại Việt Nam là ai, xã hội đối xử với họ ra sao? Sự kỳ thị, nếu có, là như thế nào?

“Người đồng tính không phải là những người hư hỏng. Họ là những người bình thường trong cuộc sống bình thường, duy chỉ có xu hướng tình dục khác thường, theo quan niệm xã hội từ xưa,” bà Vân Anh, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Ứng dụng Khoa học về Giới, Gia đình, Phụ nữ và Vị thành niên (CSAGA) cho BBC Việt Ngữ biết về công việc của Trung tâm trong việc hòa nhập người đồng tính nữ vào mạch chính xã hội.

“Điểm chung của những người đồng tính nữ mà CSAGA tiếp cận là những người cầu tiến và độc lập. Phần lớn đồng tính nữ trẻ hiện đại đều sớm chấp nhận mình là người nữ yêu nữ, mặc dù vẫn có thể hoài nghi và giấu kín xu hướng tình dục của mình.”

Trong cuộc phỏng vấn thực hiện qua điện thoại, bà Vân Anh, cũng là Chủ tịch Hội đồng Sáng lập CSAGA, cho BBC Việt Ngữ biết quan niệm của xã hội Việt Nam nói chung về đồng tính nữ, và những thay đổi cần có.

Phần lớn đồng tính nữ trẻ hiện đại đều sớm chấp nhận mình là người nữ yêu nữ, mặc dù vẫn có thể hoài nghi và giấu kín xu hướng tình dục của mình

Bà Vân Anh: Trước đây hầu hết người dân cho rằng đây là một loại bệnh. Là nếp sống sa đọa. Họ cho rằng đây là ảnh hưởng của phương Tây, của lối sống xấu. Họ đánh giá đồng tính là chuyện đạo đức. Thời gian gần đây hiểu biết của xã hội về đồng tính nam đã khá hơn rất nhiều. Tuy nhiên suy nghĩ về đồng tính nữ chưa tiến triển bao nhiêu. Hầu như chưa có đồng tính nữ xuất hiện công khai, vì định kiến của xã hội vẫn quá nặng nề.

Chúng tôi tiếp rất nhiều bà mẹ có con là đồng tính nữ. Và cuộc gặp đầu tiên bao giờ họ cũng khóc nức nở. Họ nói là đời thật là bất hạnh bởi vì đứa con hư hỏng. Hoặc đứa con bệnh tật như vậy. Hiểu biết về đồng tính nữ trong dân chúng, phần lớn là như vậy. Họ không có thông tin, kiến thức gì hết.

BBC: Vậy phía Trung tâm của bà sẽ giải thích cho những người đó như thế nào?

Bà Vân Anh: Đầu tiên chúng tôi cung cấp kiến thức. Năm nay trong dự án làm với ĐSQ Thụy Điển chúng tôi in được ba cuốn sách, một cuốn nói về những câu chuyện có thật của đồng tính nữ. Chúng tôi sưu tầm và ghi chép chuyện có thật qua đường dây tư vấn. Và câu chuyện của một số bạn đồng tính nữ. Cuốn thứ hai là sách dành cho cán bộ tư vấn. Cuốn thứ ba là thông tin kiến thức cơ bản về đồng tính nữ.

BBC: Vậy đồng tính nữ là gì, thưa bà, tại sao nên đón nhận họ hơn là cô lập?

Bà Vân Anh: Đồng tính nữ chỉ khác với số đông về xu hướng tình dục. Không nên đánh giá đạo đức qua xu hướng tình dục. Vì họ vẫn có thể là người tốt. Vẫn có thể thành đạt và đóng góp cho xã hội. Chúng tôi giúp nhiều bà mẹ có cách nhìn nhận lại đối với người con của mình. Và cũng đưa ra ví dụ về các nước khác họ phải trải qua quá trình như thế nào. Các nước phát triển nhìn nhận về đồng tính nói chung ra sao.

BBC: Thưa bà ở VN đã có người nào, tạm gọi là thành công và có vị thế trong xã hội, công khai tự nhận họ là đồng tính nữ chưa?

Bà Vân Anh: Bây giờ công khai trong đồng tính nữ phần lớn là các bạn trẻ. Số lượng ấy cũng rất ít. Chúng tôi gọi là bán công khai thì đúng hơn. Ví dụ đối với bố mẹ thì bắt buộc. Nhưng ở chỗ làm thì vẫn giấu. Và những người đồng tính nữ tuổi ngoài 40 hầu hết sẽ không lộ mặt. Chúng tôi có một vài cuộc phỏng vấn với cặp đồng tính nữ, hoặc một số đồng tính nữ lớn tuổi, cho đến tận bây giờ họ vẫn giấu toàn bộ sự thật về xu hướng tình dục của mình. Trong khi đồng tính nam được biết đến và thông cảm nhiều hơn.

BBC: Vậy làm sao tác động để xã hội thay đổi cái nhìn đối với đồng tính nữ, như họ đã thay đổi đối với đồng tính nam một, hai năm trở lại đây, thưa bà?

Xã hội còn định kiến với đồng tính nữ, dù cái nhìn về đồng tính nam đã cởi mở hơn trước.

Bà Vân Anh: Đây là sự thách thức rất lớn đối với những người làm công tác bình đẳng giới nhằm tạo sự cảm thông trong xã hội đối với đồng tính nữ. Một số trung tâm tư vấn đang làm công tác vận động, với sự tham gia của chính những người đồng tính nữ. Tôi không biết nó có tạo ra thay đổi nhanh như đồng tính nam hay không. Đầu tiên là giúp cho xã hội hiểu được đồng tính nữ, và chúng tôi đang hướng đến truyền thông đại chúng, qua việc giúp cho nhà báo có sự hiểu đúng về đồng tính nữ để không có định kiến hoặc cung cấp sai lệnh thông tin.

BBC: Liệu có con số nào nói đến người đồng tính nữ ở Việt Nam hay chưa?

Bà Vân Anh: Trên thế giới, người đồng tính trung bình chiếm từ 3 đến 7 phần trăm dân số. Còn ở Việt Nam chưa có con số nào.

BBC: Cải thiện cách đối xử với người đồng tính nữ ở Việt Nam sẽ đến từ đâu, thưa bà. Liệu có phải đợi sự chỉ đạo từ trên hay không?

Bà Vân Anh: Chúng tôi muốn làm cái gì từ thực tế để tác động đến chính sách. Chủ đề đồng tính nữ trong chính sách và trong chính trị chưa bao giờ được nói đến. Gần đây nếu có nói đến thì ở trong Luật Hôn nhân và Gia đình sửa đổi, nhưng vẫn còn là định kiến. Các nhà nghiên cứu, người hoạt động xã hội cần tác động để thay đổi quan niệm đó. Và cũng phải cần thời gian. Tôi nghĩ rằng thời gian qua chưa có ý kiến chỉ đạo nào từ bên trên, từ bộ phận làm chính sách cả. Nhưng tôi vẫn cho rằng người VN mình không cực đoan. Người Việt Nam nhìn mọi chuyện khá khoan dung, cũng tương đối cởi mở. Khi có thông tin và kiến thức đầy đủ tôi không tin là nó sẽ vấp phải sự kháng cự một cách cực đoan.